Kraina Lessowych Wąwozów to wyjątkowy region uhonorowany tytułem Polskiej Marki Turystycznej. Jego nazwa powstała przez wzgląd na znajdujące się na tym obszarze największe w Europie skupisko wąwozów lessowych. Wąwozy lessowe stanowią unikalne i malownicze krajobrazy, które przyciągają turystów. Ich charakterystyczne strome ściany oraz ciekawe ukształtowanie stwarzają doskonałą okazję do podziwiania niezwykłych widoków przyrody. Dodatkowo bogata fauna i flora tych terenów umożliwia zaobserwowanie unikatowych gatunków roślin oraz zwierząt, którym udało się przystosować do specyficznych warunków środowiska. Oprócz niesamowitych walorów krajobrazowych wąwozy zapewniają także warunki do aktywnego wypoczynku. Panująca w nich cisza oraz spokój zapewniają turyście możliwość wyciszenia oraz odpoczynku od trudów dnia codziennego. Natomiast liczne szlaki turystyczne zarówno piesze, nordic walking, jak i rowerowe pozwalają cieszyć się pięknem przyrody, jednocześnie zapewniając aktywność fizyczną. Dla osób, które chciałyby dowiedzieć się więcej o wąwozach lessowych – Lokalna Organizacja Turystyczna „Kraina Lessowych Wąwozów” przygotowała specjalne opracowanie, które pomoże w zwiedzaniu niektórych z nich. Na liście znalazło się 20 najpopularniejszych i najpiękniejszych wąwozów, które dostępne są dla turystów na terenie całej Krainy. Zapraszamy do zapoznania się z wyjątkowymi wąwozami Krainy Lessowych Wąwozów

1. Oblasówka – wylot (szlak zielony): 51°19′28.0″, 21°54′56.2″ (Janowiec)

Jest to uskok tektoniczny, wycięty w gezach paleocenu, pogłębiony przez wąwóz dolinno-drogowy o przekroju V-kształtnym. Zbocza o nachyleniu 30-40⁰ mają różną wysokość: lewe 40 m, prawe 10 m. Wąwóz rozcina na długości >600 m krawędź Równiny Radomskiej między Janowcem i Oblasami. Jest to zarazem lewe zbocze doliny Wisły w najmłodszym odcinku przełomu przez pas wyżyn. Przez kilka mln lat Wisła płynęła na zachód od Janowca i na wschód od Puław, jednak po kolejnym zasypaniu przez osady wodnolodowcowe nie usunęła ich, lecz wyżłobiła nową dolinę, wąską <1 km i głęboką na >50 m. Z jej krawędzi roztacza się widok na położony naprzeciw Kazimierza.

2. Chmielny Dół – wylot: 51°23′28.3″, 21°59′31.3″ (Puławy)

Naroże lessowego Płaskowyżu Nałęczowskiego „obcina” w Puławach rozległa, sucha dolina (ul. Piasecznica). Jej prawe zbocze (N) to zarazem krawędź Równiny Lubartowskiej, zaliczanej do Podlasia. Zbocze to częściowo przykrywa niewielki płat lessu, rozcięty przez kilka krótkich wąwozów, m.in. przez Chmielny Dół, którym biegnie szlak pieszy czerwony. Ten pojedynczy, V-kształtny wąwóz, o długości 350 m, głębokości 10-20 m i nachyleniu zboczy 45-55° zaczyna się na piaszczystej, zwydmionej wysoczyźnie, porośniętej sosnowym lasem. Wąwóz powstał wskutek erozji drogi w osi niecki stokowej, co wskazuje na dolinno-drogowy typ genetyczny.

3. Liszcze – wylot: 51°23′30.3″, 21°59′45.8″ (Puławy)

Jest to dobrze rozwinięty, dolinny system wąwozowy, o zlewni >0,5 km², położony w NW narożu Płaskowyżu Nałęczowskiego, w gminie miejskiej Puławy. Z wąwozem głównym, o długości prawie 1,5 km i 10-20 m głębokości, uchodzącym do doliny ul. Piasecznicy, którą przebiega szlak pieszy zielony, łączy się kilka ramion o długości 200-400 m. Liczne rozdoły – kształtujące pierzasty układ krajobrazowy – rozcinają niemal wszystkie krawędzie form nadrzędnych. Przeważa przekrój V-kształtny, o nachyleniu zboczy 45-50⁰, zaś w środkowym odcinku – gdzie procesy zboczowe asymetrycznie poszerzają wąwóz – przekrój trapezoidalny.

4. Olszowy Dół – wylot: 51°22′52.4″, 22°0′10.5″ (Parchatka) 

Jest to dolny odcinek rozległego systemu wąwozów dolinnych, uchodzącego do doliny Wisły, zawierającego dwa 3-kilometrowe wąwozy główne oraz kilkanaście bocznych. Labirynt uzupełnia kilka głębocznic z drogami do pól oraz niezliczone, obustronne rozcięcia krawędzi, zgrupowane w rozdoły, formujące liczne, pierzaste układy krajobrazowe. Stanowiska archeologiczne wskazują na rozwój systemu już w neolicie. Przeważa przekrój trapezoidalny, z płaskim dnem, szerokim do 25 m i zboczami o nachyleniu 30-55⁰. Głębokość wąwozów jest zróżnicowana, wraz z doliną nadrzędną deniwelacje osiągają kilkadziesiąt metrów, jak na stoku narciarskim przy ul. Sybiraków.

5. Uczynny Dół – wylot: 51°23′31.2″, 22°0′47.0″ (Skowieszyn)

Jest to dobrze rozwinięty, dolinno-drogowy system wąwozowy, położony w gminie miejskiej Puławy, z wylotem w Skowieszynie (gmina Końskowola), rozcinający krawędź Płaskowyżu Nałęczowskiego. Forma główna ma 400 m długości i 10-15 m głębokości. Wąwozem biegnie droga do pól na wierzchowinie. Przeważa przekrój trapezoidalny, o znacznym nachyleniu zboczy 50-60⁰, typowym dla przekształconych form drogowych. W górnym odcinku wąwozu zbiega się kilka ramion o długości 150-200 m, tworzących widlasty układ krajobrazowy, nieco zaburzony przez zmiany rozłogu pól, skutkujące rozcięciami granicy polno-leśnej na krawędziach wąwozu.

6. W Lesie Stockim (gmina Końskowola) – wylot: 51°20′36.4″, 22°3′11.0″ (Las Stocki)

Jest to dolinny wąwóz typu dendrytycznego, jeden z trzech, tworzących nadrzędny, krzewiasty układ krajobrazowy. Wąwóz ma 700 m długości, 10-15 m głębokości, przekrój trapezoidalny lub V-kształtny i zróżnicowane nachylenia zboczy (30-55⁰). W górnym odcinku zbocza złagodzono przez użytkowanie rolnicze. W środkowym odcinku wąwóz rozcina całkowicie pokrywę lessową oraz zalegający pod nią pokład gliny polodowcowej, z wysiękami i wyciekami wody i wcina się w paleoceńskie gezy. W dolnym odcinku odsłaniają się, niedawno eksploatowane, wodnolodowcowe piaski ze żwirami.

7. Norowy Dół – wylot: 51°19′45.8″, 21°57′30.5″ (Kazimierz Dolny)

Ten niemal górski wąwóz rozcina utwory prawego zbocza doliny Wisły w Kazimierzu: less, gliny (osuwisko), gezy i kredowe opoki. Składa się nań forma główna długości >800 m, kilka ramion po 200-500 m oraz rozcięcia krawędzi. Trapezoidalny przekrój, strome zbocza oraz widlasty układ wskazują, że była to droga zwózki zboża do portu i spichlerzy, położonych u wylotu wąwozu podczas XVI-XVII-wiecznej prosperity. Nie powiodła się współczesna reaktywacja stromej (>10%), pokonującej wysokość 80 m, drogi. Granitowo-betonowa nawierzchnia została zerwana przez wodę stuletnią podczas nawalnego opadu 24 VI 1981, kiedy w ciągu 70 minut spadło >100 mm deszczu.

8. Ośmiornica – wylot: 51°15′32.9″, 21°57′23.0″ (Rogów)

Nazwano tak zespół wąwozów o układzie krzewiastym, rozcinający krawędź Równiny Bełżyckiej o nachyleniu przeciwnym do upadu warstw (tzw. questa). Tworzą go 4 duże wąwozy dolinne, każdy o długości ok. 2 km, głębokości 10-15 m i nachyleniu zboczy 40-60⁰ oraz kilka głębocznic na garbach między nimi. Liczne rozdoły formują w dwóch  wąwozach układ grzebieniasty, w dwóch zaś pierzasty. Przyjmuje je dolina Jaworzanki w Rogowie (gm. Wilków) – w dwóch (Wygony i Makuchów Dół) biją pod ciśnieniem jej źródła, powodując wytrącanie się węglanu wapnia, tworzącego pokłady martwicy wapiennej. Najciekawsze stanowiska połączono ścieżką dydaktyczną.

9. Korzeniowy (Dół) – wylot: 51°19′10.6″, 21°58′43.5″ (Kazimierz Dolny)

Ten popularny wąwóz, będący głębocznicą długości niespełna 400 m i głębokości do 6 m, nacina garb na prawym zboczu doliny Grodarza obok Podmularskich Dołów. Wyłączony z ruchu kołowego, służy jako ścieżka dydaktyczna i atrakcja turystyczna z płatnym wejściem. Ma przekrój skrzynkowy z dnem 4-metrowej szerokości i stromymi, miejscami pionowymi ściankami ze zwisającymi korzeniami starodrzewu dębowo-lipowo-grabowego, porastającego krawędzie. Uzasadnia to pierwszy człon nazwy, jednak drugi (stosowany tylko do wąwozów dolinnych) jest niewłaściwy, przeciwstawny do przyjętych nazw pobliskich głębocznic: Kwaskowa Góra, Kulawa Góra.

10. Kwaskowa Góra – wylot: 51°19′3.2″, 21°57′46.8″ (Kazimierz Dolny)

Wąwóz/głębocznica rozcina garb lessowy (Górę Kwaskową – od rodziny Kwasków), między dwoma wąwozami dolinnymi. Licząca 1,2 km (+ 0,4 km po drugiej stronie garbu) jest jednym z najdłuższych wąwozów drogowych w regionie. Droga w wąwozie, relikt średniowiecznego szlaku międzynarodowego, pokonuje 75 m wysokości ze średnim spadkiem >6% (ok. 3º). Stromy odcinek wąwozu, o głębokości 8-9 m, z dnem szerokości 3-4 m, zabezpieczają przed erozją dwa pasy ażurowych płyt z betonową wylewką pośrodku. W jego sąsiedztwie widnieją ślady kilku ułożonych wachlarzowato form erozyjnych, świadczących o silnej niegdyś erozji drogi i zmianach jej przebiegu.

11. Zimny Dół – wylot: 51°20′3.3″, 22°3′20.7″ (Celejów)

Trapezoidalny wąwóz rozcina lewe zbocze doliny Bystrej naprzeciw ruin papierni w Celejowie. Zimna ekspozycja opóźniła zagospodarowanie rolnicze zlewni o pow. 0,74 km2, jednak cechuje ją rozcięcie powyżej 9 km/km2, dokonane w 1000-letnim rozwoju systemu dolinno-drogowego. W widlastym układzie krajobrazowym wyróżnia się gęstość rozdołów, pozostałości licznych, erodowanych odcinków drogi. Wąwóz powstał na lokalnym szlaku z Klementowic i Celejowa do Kazimierza, często używanym w XVI-XVII w. do transportu zboża na eksport. Dolina Bystrej nie była drożna w wilgotnym i chłodnym klimacie małej epoki lodowcowej i była zamulana materiałem z wąwozów.

12. Głębiec – wylot: 51°20′55.5″, 22°5′29.6″ (Stok)

Wąwóz Głębiec zasługuje na to miano tylko z nadrzędną doliną, gdyż sam ma 8-10 m. Jest typem dolinno-drogowym o przekroju V lub trapezoidalnym, jednak z powodu długości (1150 m) i małego spadku dna, kilku dużych bocznych ramion oraz licznych rozdołów nie tworzy układu widlastego, lecz dendrytyczny jako nadrzędny, zaś w ramionach grzebieniasty lub pierzasty. W środkowym odcinku zachowały się fragmenty dna doliny – terasa regresyjna i „ambona” – dobre punkty widokowe. U wylotu, w pobliżu stacji narciarskiej Rąblów stoi pomnik bitwy zgrupowania partyzanckiego z Niemcami w maju 1944 r. Łatwy dojazd umożliwia rozjeżdżanie wąwozu przez quady i auta terenowe.

13. Glinianki – wylot: 51°18′22.7″, 22°6′41.3″ (Bartłomiejowice)

Głębocznica lessowa o przekroju skrzynkowym rozcina na głębokość 5-12 m lewe zbocze doliny Bystrej na długości 500 m. Jej szerokim na 5-6 m dnem o spadku do 12% biegnie, wyłożona płytami IOMB, droga z Bartłomiejowic do pól na wierzchowinie. Przetrwał tu od średniowiecza rozłóg równoległych do wąwozu pól, o kierunku NW-SE. Krawędzie wąwozu porasta starodrzew lipowy z dębem, zaś u wylotu tarnina, berberys i dereń. Lewa, niższa krawędź, z niszami po eksploatacji glinki lessowej, jest miejscami rozcięta. Droga z wąwozu biegnie stożkiem napływowym do szosy, przy której znajduje się tablica informacyjna. Druga jest u wlotu wąwozu, którym przebiega szlak turystyczny niebieski.

14. Lipinki – wylot: 51°17′39.7″, 22°8′18.0″ (Mareczki)

Na zboczu doliny Sanicy, okresowego dopływu Bystrej, obok cmentarza w Wąwolnicy, utworzył się wąwóz drogowy na międzynarodowym szlaku handlowym. Na wypukłym stoku kilkusetletni rozwój wąwozu długości ponad 1 km był zróżnicowany w poszczególnych odcinkach. Najstarszy, najgłębszy (12-13 m) odcinek środkowy zmienił przekrój ze skrzynkowego na trapezoidalny z aktywnymi formami zboczowymi. Krawędzie porasta starodrzew lipowy (stąd nazwa). Dno na szerokości 3-4,5 m zabezpieczono kostką brukową z bocznymi rynienkami. Wąwozem przebiega szlak turystyczny czerwony i granica Kazimierskiego Parku Krajobrazowego. U wlotu i wylotu stoją tablice informacyjne.

15. Łukoszyński – wylot: 51°16′58.5″, 22°11′21.8″ (Nałęczów)

Jest to sucha, malownicza dolina na przedmieściu Nałęczowa (Charz A) z trzema niedużymi wąwozami, rozcinającymi dolinki boczne. Wąwóz dolny prawostronny ma kilka form aktywnych wskutek spływu z pola. Dolina ma rozległy obszar źródłowy na Równinie Bełżyckiej oraz niespełna dwukilometrowy odcinek przełomowy przez rozczłonkowany garb lessowy między południową krawędzią Płaskowyżu Nałęczowskiego, a doliną Bystrej. Przypomina w tym odcinku duży wąwóz o trapezoidalnym przekroju, głębokości 20-30 m i zboczach o nachyleniu 20-25°, na których odsłaniają się paleoceńskie gezy, niegdyś eksploatowane.

16. Głowackiego – wylot: 51°17′28.9″, 22°12′9.1″ (Nałęczów)

Wąwóz dolinny, uchodzący na ul. B. Głowackiego w Nałęczowie, rozcina suchą dolinę erozyjno-denudacyjną z pokrywą lessową i wcina się w podlessowe piaski. Na dendrytyczny system składa się V-kształtny wąwóz główny długości 550 m, głębokości 5-10 m i nachyleniu zboczy 30-40° oraz kilka ramion bocznych. Nad jednym z nich zbudowano na palach trzy domki pensjonatu w drzewach. Przez wąwóz biegnie ścieżka spacerowa, wyposażona w elementy drewnianej, małej architektury: wiatę, ławki, schodki, poręcze i barierki, przystosowane do mobilności kuracjuszy sanatoriów. W trzech wejściach do wąwozu postawiono tablice informacyjne.

17. Księży Dół – wylot: 51°16′02.2″, 22°13′31.6″ (Nowy Gaj)

Wąwóz ten uchodzi do doliny Bystrej na południe od Nałęczowa i rozcina, położony pomiędzy lessowymi garbami ok. 190 m n.p.m., jeden z równoleżnikowych pasaży, towarzyszących dolinie Bystrej. Wąwóz, o długości 500 m i ogólnym kierunku E-W, jest kręty i nie ma bocznych ramion, co wskazuje na genezę drogową. Jest V-kształtny w przekroju o nachyleniu zboczy 40-50º i głębokości 10-15 m. Rozcina pokrywę spiaszczonego lessu i wcina się w serię „siwaka”, czyli paleoceńskie gezy z soczewami krystalicznego wapienia, eksploatowanego niegdyś systemem komorowym u wylotu wąwozu, gdzie z prawej strony widnieją dwa wejścia do komory eksploatacyjnej.

18. Lipcyk – wylot: 51°15′38.2″, 22°13′46.8″ (Nowy Gaj)

Ten nieco kręty wąwóz rozcina płytkie, nieckowate obniżenie wierzchowiny, położonej na wysokości ok. 205 m n.p.m., w strefie południowej krawędzi Płaskowyżu Nałęczowskiego. Wąwóz, o długości 800 m i ogólnym kierunku E-W, uchodzi do doliny Bystrej poniżej jej połączenia z Czerką w Nowym Gaju, gmina Wojciechów. Przebiega nim, użytkowana do niedawna, droga gruntowa. Przekrój wąwozu jest V-kształtny, o nachyleniu zboczy 30-50º i głębokości >15 m. Wąwóz jest wycięty głównie w paleoceńskich gezach, eksploatowanych niegdyś u jego wylotu. Nazwa wąwozu nawiązuje do grądu lipowo-grabowego, porastającego jego zbocza.

19. Skrzypowy Dół – wylot: 51°4′21.5″, 21°53′37.2″ (Kluczkowice)

Jest to długi (ok. 3 km) wąwóz we Wrzelowieckim Parku Krajobrazowym, uchodzący w Kluczkowicach (gm. Opole Lub.) do doliny Potoku Wrzelowieckiego w obrębie Wzniesień Urzędowskich. Nazwa pochodzi od płatów zimozielonego skrzypu w lesie grądowym. Wąwóz ma ok. 10 m głębokości i nachylenie zboczy 40-50⁰. Dolny odcinek, o genezie dolinno-drogowej, ma płaskie dno szerokie na 20 m, przekrój trapezoidalny i układ przypominający widlasty. Odcinek górny, w większości V-kształtny, ma jedną krawędź rozciętą rozdołami i układ grzebieniasty. Największą aktywność wąwóz wykazuje w części środkowej, gdzie rozcina pokrywę lessową i wcina się w opoki kredowe.

20. Złota Góra – wylot: 51°2′30.2″, 21°58′5.3″ (Józefów nad Wisłą)

Jest to zespół kilku wąwozów dolinno-drogowych o układzie krzewiastym, z cechami układów: grzebieniastego i widlastego, rozcinający południowy stok jednego ze Wzniesień Urzędowskich. U ich zbiegu w suchej dolinie znajduje się mogiła powstańców styczniowych na ścieżce  przyrodniczej „Złota Góra”. Wąwozy główne mają po 1,5-2 km długości, 5-15 m głębokości, różne nachylenie zboczy (20-40⁰) i przekrój trapezoidalny. Ich krawędzie rozcinają liczne rozdoły o dwóch kierunkach: starszym NE-SW oraz młodszym N-S, związanym ze zmianą rozłogu pól pod sady, dominujące wśród upraw wsi: Wandalin i Chruślina w gminach: Opole Lub. i Józefów nad Wisłą.

Zobacz mapę Najpiękniejszych Wąwozów Krainy Lessowych Wąwozów

Publikacja została wydana w 2023 r. dzięki dofinansowaniu ze środków Ministerstwa Sportu i Turystyki w ramach Zadania publicznego pn. „Wzmocnienie instytucjonalne i promocyjne Polskiej Marki Turystycznej Krainy Lessowych Wąwozów” zgodnie z zawartą umową nr 2023/0042/1874/UDOT/DT/BP z dnia 2.06.2023 r.