Nałęczowski szlak literacki

Zapraszamy do wędrówki po Nałęczowie i odkrywania miejsc: związanych z literatami i poetami, uwiecznionych w wierszach i utworach literackich, nadal inspirujących do tworzenia. Mamy nadzieję, że spacer „szlakiem literackim” zachęci Państwa do dalszej lektury publikacji, z których korzystaliśmy przy opracowywaniu tego swoistego przewodnika po Nałęczowie

1) Oficyna pałacowa 

Zbudowana na murach dawnego zamku z zachowanym dwukondygnacyjnym gotyckim podpiwniczeniem. Pierwotna siedziba Małachowskich. W pocz. XX w. mieszkał tu i tworzył epigon romantyzmu – Kazimierz Gliński (1850-1920) poeta, dramaturg, powieściopisarz, autor Cecory. W Nałęczowie spędził ostanie lata życia. Napisał tu drugą część poematu Królewska pieśń i poemat narodowy Dzień dziesiąty października. Do jego wiersza pt. Zasmuconej Mieczysław Karłowicz skomponował muzykę. Pisarz zmarł w Nałęczowie, spoczywa na miejscowym cmentarzu. W 1926 r. na ścianie oficyny odsłonięto poświęconą mu tablicę pamiątkową. Obecnie mieści się tu siedziba zarządu Zakładu Leczniczego „Uzdrowisko Nałęczów” S.A.

2) Pałac Małachowskich

Pochodzi z II poł. XVIII w., dawna siedziba rodu Małachowskich. W końcu XIX w. przebudowany dla potrzeb reaktywowanego uzdrowiska i nazwany Kursalem (domem zdrojowym). Od tego czasu jest centrum życia kulturalnego kurortu – miejscem koncertów, spotkań literackich, spektakli teatralnych. Koncertował tu młody I. J. Paderewski. W pałacu mieszkali m.in.: H. Sienkiewicz, B. Prus, a w XX w. W. Tatarkiewicz. Tutaj odbywały się spotkania literackie m. in. z: J. Parandowskim, E. Szelburg-Zarembiną,  M. Kuncewiczową, J. Głowackim. W sali portretowej zachowały się oryginalne supraporty z medalionami: A. Mickiewicza, J. Słowackiego, A. Fredry. Od 1961 r. działa tu jedyne w Polsce Muzeum B. Prusa.

3) Dwór Górskich 

Zbudowany na murach dawnej gorzelni Małachowskich, własnością inż. Michała Górskiego, udziałowca Zakładu Leczniczego w Nałęczowie. We wrześniu 1890 r. przyjechał tu z kielecczyzny Stefan Żeromski i został nauczycielem córek p.p. Anieli i Michała Górskich. Uczył tu i tworzył. Kilka miesięcy później autor drukowanych w warszawskim czasopiśmie Głos nowel, m.in. Siłaczka, Zmierzch, Zapomnienie, zyskał sławę jako wielce obiecujący pisarz. Opisy Nałęczowa z tamtego czasu odnajdziemy w jego Dziennikach, które są także zapisem historii znajomości z Bolesławem Prusem, Oktawią z Radziwiłłowiczów Rodkiewiczową, jego późniejszą żoną, poślubioną w 1892 r. Jednym ze świadków na ślubie był B. Prus.

4) Park Zdrojowy

Tu najbardziej odczuwa się dobroczynny wpływ mikroklimatu i koncentruje się życie towarzyskie uzdrowiska. Główne wejście (bramę wschodnią) zdobi romantyczna wieża, nazwana przez K. Glińskiego „bramą Aldony”. Dawniej, jak wspomina Jadwiga Waydel Dmochowska, w parku zdrojowym odbywały się słynne turnieje tenisowe, którym kibicował S. Żeromski, a B. Prus uczył się jazdy na welocypedzie. Literacki opis parku odnajdziemy w powieściach E. Szelburg-Zarembiny, S. Żeromskiego, w wierszach A. Osieckiej, L. Długosza, W. Michalskiego. Jadwiga Beckowa wspominała, że niegdyś źródło wody przaśnej w parku było miejscem spotkań i picia na miejscu „bruderschaftów”, zwłaszcza przy pełni księżyca.

5) Zakład Hydropatii, obecnie Sanatorium Książę Józef 

Obiekt usytuowany w parku nad stawem zbudowano na fundamentach dawnych zabudowań dworskich przy trakcie wąwolnickim. Walory Zakładu Leczniczego opisywał w felietonach B. Prus, najwierniejszy kuracjusz nałęczowskiego zdroju. Pisarz mieszkał tu w 1910 r. podczas ostatniego pobytu w uzdrowisku. Literacki opis zakładu hydropatycznego jako uzdrowiska Cisy odnajdziemy w Ludziach bezdomnych S. Żeromskiego (1900). O pływaniu łódką po nałęczowskim stawie, w towarzystwie „bogini” – Faustyny Morzyckiej, opowiadał znajomym H. Sienkiewicz, zaś Ewa Pobratymska, bohaterka powieści Dzieje grzechu (1906), nad podobnym z opisu stawem, spotykała się z Bodzantą.

6) Stare Łazienki 

Zbudowane na wzór warszawskich w 1821 r. Bywał tu kasztelan Leon Dembowski właściciel sąsiednich Bronic i Drzewiec, autor pamiętników barwnie opisujących jego epokę. Kąpieli zażywał książę Adam Kazimierz Czartoryski – właściciel rezydencji w Puławach, ówczesnego ośrodka kulturalnego; polityk, komendant Szkoły Rycerskiej, mecenas sztuki, publicysta i literat, autor komedii Panna na wydaniu, Kawa. Jego żona Izabela z Flemingów założyła pierwsze w Polsce muzeum pamiątek historycznych (1801). W latach 60. XX w. mieszkała tu Jadwiga Smosarska, aktorka, odtwórczyni postaci literackich m. in. w Trędowatej H. Mniszkówny i w Ziemi obiecanej W. Reymonta oraz Stanisław Piętak – poeta i prozaik.

7) Wąwozy lessowe 

Urokliwy wąwóz nieopodal ul.Bartosza Głowackiego, upodobał sobie B.Prus. Pisarz żartował, że założył „kantor stręczeń” i oferuje zakochanym swe usługi jako przewodnik. Wspólne wędrówki z Prusem wspominali Artur Oppman (Or-Ot), Władysław Rabski. Wąwóz Łukoszyński zachwycił Karola Wojtyłę, który m.in. z ks. T. Styczniem, wybrał się tam 18 maja 1976 r. Wąwozy – namiastkę gór – uwielbiali również miłośnicy Tatr: poeci Antoni Madej, Wacław Mrozowski oraz Kazimierz Andrzej Jaworski (KAJ), mieszkający w „Orlim gnieździe”. Poetycki obraz wąwozów odnajdziemy w wierszach m.in. Zuzanny Rabskiej, Jerzego Pleśniarowicza, Zbigniewa Strzałkowskiego.

8) Willa Starówka

Pochodzi z 1909 r. zaprojektowana przez Jana-Koszczyc Witkiewicza na Szkołę Rzemiosł Artystycznych.

Od 1929 r. działała tu Państwowa Szkoła Spółdzielczości Rolniczej założona przez Zygmunta Chmielewskiego. W szkole „w Wąwozach” uczył m.in. jej absolwent – poeta Jerzy Pleśniarowicz. Przed II wojną działał tu Uniwersytet Niedzielny, a w czasie wojny i okupacji organizowano tajne nauczanie i niedzielne wieczory literackie. Na początku lat 60. XX. byli tu na spotkaniach autorskich, m.in. Miron Białoszewski, Julian Przyboś, który kilkakrotnie przyjeżdżał do „nałęczowskiej Arkadii”. W latach 1968-2000 w obiekcie funkcjonowało Muzeum Ruchu Spółdzielczego, obecnie mieści się tu pensjonat i restauracja.

9) Chata Stefana Żeromskiego 

Wzniesiona w stylu zakopiańskim w 1905 r. wg proj. Jana Koszczyc-Witkiewicza. Letni dom pisarza, zbudowany z pieniędzy za Popioły, był swoistym salonem literackim, gościli w nim m.in. Z. Przesmycki „Miriam”, G. Daniłowski, Z. Nałkowska, I. Matuszewski, W. Tatarkiewicz. W Chacie pisarz ukończył Dzieje grzechu, napisał Różę, Dumę o Hetmanie, Słowo o bandosie. Od 1928 r. funkcjonuje tu Muzeum Stefana Żeromskiego, które odwiedzali m.in.: St. Pigoń, G. H. Grudziński, W. Wharton, Cz. Miłosz,

1. Wachowicz. Walorem ekspozycji jest jej oryginalne wyposażenie. W ogrodzie z zachowanym starodrzewiem znajduje się grobowiec – Mauzoleum Adama Żeromskiego, zmarłego w Chacie syna pisarza.

10) Willa Podgórze 

Zbudowana w stylu szwajcarskim przez ziemianina w Litwy – Aleksandra Oskierko.

Po śmierci żony właściciel sprzedał ją Karolowi Benni (1843-1916), lekarzowi, który zachęcił B. Prusa do przyjazdu do Nałęczowa. W latach – 1882, 1883, 1884 r. w Podgórzu mieszkał Henryk Sienkiewicz.

Po raz ostatni noblista był w Nałęczowie w 1899 r. Wg tradycji pisał tu Rodzinę Połanieckich. Jego kuzynka, pisarka romantyczna, Jadwiga Łuszczewska (Deotyma) organizowała w willi słynne czwartki literackie, na których przypominano chwalebne dzieje utraconej ojczyzny. W spotkaniach brali udział znani z salonów warszawskich Deotymy literaci – Antoni Odyniec, Felicjan Faleński, Artur Oppman oraz Jan Karłowicz.

11) Kaplica pw. św. Karola Boromeusza 

Zbudowana wg projektu St Grochowicza w 1917 r. Jej fundatorką była wdowa po dr Karolu Benni – Ludwika. W ołtarzu głównym znajduje się obraz św. Karola Boromeusza, arcybiskupa Mediolanu, patrona św. Jana Pawła II (Karola  Wojtyły), który będąc profesorem etyki na KUL-u odwiedzał Nałęczów w 1968, 1969 i 1976 r. Pobyty te upamiętnia kamień w parku zdrojowym i tablica pamiątkowa na  fasadzie domu księży salwatorianów przy ul. Różanej. Na łuku bramy wejściowej do kaplicy (obecnie kościoła rektoralnego) wyryto dewizę papieża – Totus Tuus. Opis kaplicy w Żeleźnie – literackim Nałęczowie, można odnaleźć w powieści Miasteczko aniołów E. Szelburg-Zarembiny.

12) Willa Oktawia

Zbudowana w 1880 r. w stylu szwajcarskim przez doktora Konrada Chmielewskiego (1838-1899), dyrektora Zakładu Leczniczego, ojczyma Oktawii Żeromskiej. Tutaj miało miejsce pierwsze spotkanie guwernera Stefana Żeromskiego z Oktawią, wówczas wdową po Sybiraku, Henryku Rodkiewiczu. W latach 1905-1908 willa była miejscem spotkań postępowej inteligencji, odbywały się w niej kursy dokształcające, zajęcia dla analfabetów, funkcjonowała ochronka dla dzieci. W pokojach gościnnych zatrzymywali się literaci goszczący u Żeromskich w Nałęczowie, m.in. Zofia Nałkowska, Zenon Przesmycki, Adolf Nowaczyński, Ignacy Matuszewski, Jan Lemański, aktorka Wanda Malinowska-Osterwina, żona Juliusza Osterwy.

13) Willa Ukraina 

Pałacyk w stylu empire z 1894r., zbudowany przez rodzinę Cieciszowskich. Do 1939 r. mieścił się tu pensjonat, w którym urządzano słynne bale i wieczorki taneczne. Jak wspominała Luiza Benni, żona dr. Karola Benniego, mieszkał tu cierpiący na neurastenię Jan Karłowicz (1836-1903) – etnograf i językoznawca, muzykolog, folklorysta, ojciec kompozytora Mieczysława. Pracował tu nad swoim monumentalnym Słownikiem gwar ludowych. Zbierał i zamawiał teksty do ludoznawczego pisma Wisła, spisywał od okolicznej ludności teksty i melodie ludowe. Zachwycał się fauną i florą kurortu oraz widokiem z okien „Ukrainy”.Spotkanie Karłowicza z Prusem w 1890 r. utrwalił w swoich Dziennikach S. Żeromski.

14) Willa Maria 

Zbudowana w stylu szwajcarskim ok. 1895 r. Na początku XX w. należała do rodziny Malewskich, niezwykle zasłużonej dla Nałęczowa. Gustaw i Bronisław Malewscy razem z Wacławem Lasockim i Stanisławem Śliwińskim byli założycielami Nałęczowskiego Towarzystwa Kredytowego (1903). Bronisław był współtwórcą Muzeum Ziemi Lubelskiej w Nałęczowie oraz inicjatorem budowy – w 1904 r. – Tanich Kąpieli im. B. Prusa (dziś już nieistniejących). Córką Bronisława i Jadwigi Malewskich była pisarka Hanna Malewska (1911-1983), autorka m.in. Przemija postać świata, Kamienie wołać będą, oraz powieści autobiograficznej Apokryf własnej rodziny. W latach 1960-1973 redaktor naczelna wydawnictwa „Znak” w Krakowie.

15) Dom Waldemara Babinicza 

Dom pisarza i pedagoga, w którym pracował on nad swoją ostatnią powieścią Prawo wyboru. W latach 1969-1988 jego żona Helena, prowadziła tu pensjonat – dom pracy twórczej. Organizowała interesujące wystawy, w jednym z pokoi zorganizowała prywatne Muzeum Waldemara Babinicza. W księgozbiorze pisarza znajdują się unikatowe książki oprawione przez rzeszowskiego artystę – introligatora Ryszarda Ziembę. Podczas pobytów w uzdrowisku mieszkali tu m.in.: Tadeusz Nowak, Ernest Bryll, Wojciech Siemion, Kazimierz Brandys, który pisał tu m.in. powieść Nierzeczywistość. Obecnie jest to prywatny dom córki pisarza. W ogrodzie znajduje się pomnik Waldemara Babinicza autorstwa Zygmunta Kaczora

16) Ochronka im. Adama Żeromskiego 

Zbudowana w 1907 r., wg projektu Jana Koszczyc-Witkiewicza. Ta innowacyjna placówka oświatowa dla dzieci i dorosłych, powstała z inicjatywy S. Żeromskiego. Fundusze na budowę pochodziły m.in. ze składek społecznych, dochodów ze spektakli i koncertów oraz wydanej książki zbiorowej Na nową szkołę z opowiadaniami m.in.: M. Konopnickiej, B. Prusa, J. Kasprowicza, S. Witkiewicza, W. Orkana, S. Wyspiańskiego, G. Daniłowskiego. Żeromski na dokończenie budowy przeznaczył honorarium za Dzieje grzechu. Literacki opis Ochronki zawarty jest w Róży, a w postaci głównego bohatera Czarowica można dopatrywać się samego Żeromskiego. Dziś to siedziba Towarzystwa Przyjaciół Nałęczowa.

17) Willa Zabawka 

Zbudowana w 1907 r. przez Ignacego Nowakowskiego, należała do Łucji z Dunin-Borkowskich Hornowskiej, społeczniczki, autorki wspomnień z lat 1900-1920 Dzieje Nałęczowa i sylwetki niektórych jego mieszkańców. Ł. Hornowska przyjaźniła się m.in.: z Antonim E. Odyńcem, B. Prusem, poetą Edmundem Różyckim, zaś Michał.

1. Andriolli darzył ją wielkim uczuciem. W 1916 r. Ł. Hornowską i jej córkę Marię, wielką miłośniczkę książek, odwiedziła autorka Nocy i dni Maria Dąbrowska. Wspominała o tej wizycie w swoich Dziennikach. Mieczysław Dzierżykraj-Rogalski uwiecznił obie panie Hornowskie w satyrycznym utworze Demokratyczne abecadło nałęczowskie dla grzecznych starych dzieci na choinkę (1913 r.).

18) Góra Poniatowskiego 

Nazwa wzgórza wiąże się z legendą spisaną przez Henryka Wiercieńskiego (1843-1923) o pobycie w siedzibie Małachowskich króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, powracającego w 1787 r. z Kaniowa.

W 1905 r. podczas manifestacji politycznych przemawiali tu m.in. Stefan Żeromski, Gustaw Daniłowski – literaci zaangażowani w ówczesne działania rewolucyjne. Ewa Szelburg-Zarembina przywołuje te wydarzenia w powieściach z cyklu Rzeka kłamstwa, S. Żeromski w Nawracaniu Judasza. Na wzgórzu w 1916 r. odbyły się pierwsze po latach niewoli obchody 125. rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja. Na pamiątkę tego wydarzenia nieopodal przydrożnej kapliczki zasadzono, rosnący do dziś, Dąb Wolności.

19) Kościół i cmentarz parafialny

Pierwsze wzmianki o kościele i parafii w Nałęczowie- wcześniej „Bochotniczy Maior” odnotowuje kronikarz Jan Długosz w Liber beneficiorum. Cmentarz z pocz. XIX w. to „samoistne muzeum historyczne i regionalne zarazem”, jak pisała o nim Ewa Szelburg-Zarembina, która spoczęła tu obok innych znanych i zasłużonych. Miejsce to budzi zadumę, ale jest też inspiracją dla ludzi pióra. S. Żeromski w opowiadaniu Zemsta jest moją uwiecznił legendę o spoczywającym tu dziedzicu Tytusie Rakowskim. Poetyckie opisy tego „sanktuarium” odnaleźć można w wierszach m.in.: Jadwigi Badowskiej, Tadeusza Chróścielewskiego.

20) Dom Ludowy 

Zbudowany w 1906 r. wg projektu Zenona Chrzanowskiego z inicjatywy Nałęczowskiego Towarzystwa Kredytowego. E. Szelburg-Zarembina uwieczniła „Ludowiec” w Miasteczku aniołów, a swego ojca kasjera spółdzielni – w opowiadaniu Najmilsi. W podpiwniczeniu „Ludowca” znajdowała się herbaciarnia, w której, jak wspominała „kronikarka” Łucja Hornowska, bywał m.in. „wesołek” B. Prus. W lipcu 1916 r. z inicjatywy Jadwigi Malewskiej, matki pisarki – Hanny Malewskiej, amatorski teatr wystawili tu Betlejem Polskie Lucjana Rydla. Dochód z biletów wstępu przeznaczono na działalność herbaciarni, w której niebawem zorganizowano też czytelnię. Dziś znajduje się tu sklep, w podziemiach zaś kameralna kawiarnia.

21) Willa Pod Kraszewskim 

Wybudowana przez dr. Fortunata Nowickiego w latach 1883-1885, ozdobiona od frontu popiersiem pisarza ze względu na przyjaźń łączącą właściciela z autorem Starej baśni. F. Nowicki opublikował książkę Wołyń i jego mieszkańcy w r. 1863, wydaną w drukarni J. I. Kraszewskiego w Dreźnie (1870), był współautorem pierwszego przewodnika po Nałęczowie (1881) oraz broszury o użyciu lekarskim wody żelazistej źródeł Nałęczowskich (1883). Fortunat i Zenona Nowiccy byli opiekunami działaczki społecznej, Faustyny Morzyckiej. Willę odkupił potem przyjaciel B. Prusa, Franciszek Bagieński z Wołynia, uczestnik rewolucji węgierskiej 1849 r., autor pamiętników z tego czasu, uznawany za pierwowzór Ignacego Rzeckiego z Lalki.

22) Willa Tolin 

Pochodzi z 1882 r. zbudowana przez dr. Józefa Talko, okulistę. W tej willi pragnął osiąść na stałe Bolesław Prus, jednak marzenia tego nie zrealizował. W 1905 r. zamieszkała tu wychowanica Fortunata Nowickiego – Faustyna Morzycka (pseudonim Szczęsna) pisarka, nauczycielka, społeczniczka, sportretowana w opowiadaniu Siłaczka S. Żeromskiego. O swojej bliskiej współpracowniczce wspominał też w Dziennikach „…ty jedna co byś umarła za ojczyznę”. Tu F. Morzycka prowadziła dwuklasową koedukacyjną szkołę dla dzieci z nizin społecznych oraz teatrzyk amatorski wspólnie z W. Nagórską. Obecnie mieści się tu filia Samodzielnego Publicznego Psychiatrycznego Zakładu Opiekuńczo-Leczniczego w Celejowie.

23) Biały Dworek 

Zbudowany przez Władysława Bończę-Truszkowskiego (1840-1915), powstańca styczniowego, zesłańca na Sybir. Na początku XX w. jego córki, Jadwiga i Helena, prowadziły w willi konspiracyjne nauczanie. Z jedną z sióstr, Jadwigą, O. Rodkiewiczowa próbowała wyswatać S. Żeromskiego. Zabiegi te nie przyniosły efektu, gdyż Żeromski zakochał się w swatce. Rozterki sercowe i literacki portret skromnej panienki Jadwigi odnajdziemy na kartach jego Dzienników. Z panną Truszkowską chciał ożenić się Konrad Chmielewski jr, jednak do małżeństwa nie doszło. Panny Truszkowskie, od 1 września 1915 r. prowadziły tu prywatną, czteroklasową szkołę elementarną, słynącą z wysokiego poziomu nauczania.

24) Willa pod Matką Boską 

Wybudowana w 1896 r., należała do Edmunda Raciborskiego miłośnika twórczości B. Prusa. Pisarz spędził tu kilka sezonów z żoną Oktawią i wychowankiem Emilem. Przypomina o tym tablica pamiątkowa. To miejsce upodobał sobie także poeta gór – Tadeusz Staich. W słynnej Kawiarni-Galerii Eweliny Bartosiewiczowej bywali luminarze świata kultury i sztuki, odbywały się wernisaże, spotkania autorskie. Do pamiątkowej księgi wpisali się m.in.:Ewa Szelburg-Zarembina, Maria Kuncewiczowa, Czesław Miłosz, Ryszard Kapuściński, William Wharton. Częstymi gośćmi „Eweliny” są dziś prof. Maria Szyszkowska i jej mąż – poeta Jan Stępień, o czym pisała Małgorzata Kalicińska w powieści Miłość nad rozlewiskiem.

25) Archidiecezjalny Dom Rekolekcyjny 

Znajduje się w budynku poch. z 1912 r., w którym do 1936 r. działała prowadzona przez postępowe ziemianki tzw. „Szkoła Ziemianek”. Na zawodowych kursach gospodyni wiejskiej – córki włościan organizowały również teatr amatorski i redagowały gazetkę Promyk. W 1946 r. biskup lubelski, Stefan Wyszyński powierzył obiekt opiece Sióstr Urszulanek Serca Pana Jezusa Konającego /Urszulanki Szare/ i tak powstał tu pensjonat i dom rekolekcyjnym. W latach 60. XX w. tzw. pensjonat na „Jabłuszku” był ulubionym miejscem wypoczynku Kazimiery Iłłakowiczówny (1892-1983) poetki, autorki książek wspomnieniowych, sekretarki marszałka Piłsudskiego w Ministerstwie Spraw Wojskowych.

26) Góra Prusa 

Obecnie wzgórze to nosi nazwę „Jabłuszko”, niegdyś nazywane było również Górą Krzyżową. Jadwiga Waydel-Dmochowska pisała w swoich wspomnieniach, jak niegdyś po podwieczorku, przychodzili tu na spacer całą kompanią m.in. z A. Nagórskim i W. Tatarkiewiczem. Podczas sezonu przechadzali się tu kuracjusze z zakładu, a B. Prus przychodził o zachodzie słońca, by ze wzgórza podziwiać fantastyczną grę kolorów nad doliną rzeki Bystrej. Kapliczkę na wzgórzu – wotum Sybiraka Mateusza Wójcickiego, uwieczniła w Miasteczku aniołów

1. Szelburg-Zarembina. Spacerowała tu również Kazimiera Iłłakowiczówna, która często zatrzymywała się nieopodal w Domu Rekolekcyjnym, dawnej siedzibie Szkoły Ziemianek.

27) Willa Gioia 

Pobudowana w 1927 r. przez mec. Wacława Salkowskiego dla swojej jedynej córki Jadwigi, drugiej żony Józefa Becka, ministra spraw zagranicznych II RP. Gośćmi Becków byli wówczas głównie politycy. Po II wojnie willę przejął Fundusz Wczasów Pracowniczych. Niebawem zagościło tu wielu literatów, artystów i uczonych. Pisarka Maria Bechczyc-Rudnicka wspominała niezwykły sezon 1945 roku, kiedy mieszkali tu m.in.: literaci – Leon Kruczkowski, Jan Huszcza, poeci – Helena Platta, Jerzy Pleśniarowicz, Jan Nagrabieniecki. Obok „Gioi” stał niegdyś dom rodzinny E. Szelburg-Zarembiny. Obecny właściciel – prof. Stanisław Burzyński zachował obrys nieistniejącego domu w podstawie ogrodowej fontanny.

28) Willa Nagórskich “Różana”

Zbudowana w latach 1889-1893 dla Adama i Walentyny Nagórskich. Odbywały się tu patriotyczne spotkania nałęczowskiej elity, wieczory literackie i teatralne. U Nagórskich bywali m.in.: Bolesław Prus, Stefan Żeromski, Gustaw Daniłowski, Michał E. Andriolli, Zofia Nałkowska, Władysław Tatarkiewicz. Walentyna Nagórska była animatorką teatru amatorskiego, który wystawiał Harde dusze wg E. Orzeszkowej, Wesele Stanisława Wyspiańskiego, Fircyk w zalotach Franciszka Zabłockiego. W sztuce Czyja wina wg H. Sienkiewicza wystąpił Stefan Żeromski. Z inicjatywy W. Nagórskiej, w 1924 r. , wmurowano na Pałacu Małachowskich tablicę poświęconą B. Prusowi, o czym wspomina Ł. Hornowska.

29) Hotel Centralny

Obecnie siedziba Urzędu Miasta, zbudowany na pocz. XX w. przez M . Górskiego. W dawnym hotelu Feliksa Zagajewskiego w grudniu 1905 r. zainaugurował tu działalność oświatową Uniwersytet Ludowy, założony przez Stefana Żeromskiego. Wszechstronne wykłady i cieszyły się zainteresowaniem mieszkańców Nałęczowa i okolic. Prelegentami byli m.in. : Stefania Sempołowska, Faustyna Morzycka, Gustaw Daniłowski, Stanisław Wojciechowski (późniejszy prezydent RP), lekarze – Mieczysław Biernacki, Witold Chodźko, Przemysław Rudzki. Atmosferę wykładów w miejscowości Posucha (literacki Nałęczów) odtworzył S. Żeromski w powieści Nawracanie Judasza oraz w szkicu literackim pt. Snobizm i postęp.

30) Nałęczowski Ośrodek Kultury

Działający od 1960 r. gościł m.in.: Władysława Broniewskiego, Marię Bechczyc-Rudnicką, Stanisława Ryszarda Dobrowolskiego, Jerzego Andrzejewskiego, Marcina Świetlickiego. Jerzy Zelnik recytował tu poezję kard. Karola Wojtyły. Tradycję organizowania spotkań autorskich kontynuuje od lat Miejsko-Gminna Biblioteka Publiczna, gdzie organizowane są cykliczne „Spotkania z literaturą współczesną”. Spotykali się tu z czytelnikami m.in.: Krystyna Nepomucka, Maria Józefacka, Ewa Nowak, Joanna Siedlecka, Jacek Dąbała, Zbigniew Masternak, Jacek Pałkiewicz. 12 maja 2010 r. w stulecie śmierci Faustyny Morzyckiej – patronki nałęczowskiej biblioteki, odsłonięto tu tablicę pamiątkową.